İzotop üsulları Azərbaycan tədqiqatçıları və fermerlərinə torpağın sağlamlığını qorumaqla gübrələrdən istifadənin optimallaşdırılması və pambıq istehsalının səmərəliyinin artırılması ilə bağlı əsas məlumatları almağa kömək edir. (Foto: M. Zaman/AEBA) Nüvə və əlaqəli üsullara əsaslanan iqliməsaslı ağıllı kənd təsərrüfatı təcrübələrini həyata keçirən Azərbaycan tədqiqatçıları və fermerlər Atom Enerjisi üzrə Beynəlxalq Agentlik (AEBA) və BMT-nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatının (FAO) dəstəklədiyi layihə çərçivəsində pambıq istehsalının məhsuldarlığını iki dəfədən çox artırmağa nail olublar. Kənd təsərrüfatı məhsuldarlığını dayanıqlı şəkildə artırmağın yollarını anladan iqliməsaslı ağıllı kənd təsərrüfatı təcrübələri ilə birlikdə “pambıq super” adlı yeni sortun istifadəsi sayəsində bu pilot layihə ölkədə məhsuldarlığı bir hektardan orta hesabla üç tondan səkkiz tona yüksəldib. 2021-ci ildə həyata keçirilən və AEBA-nın texniki əməkdaşlıq layihəsinin bir hissəsi olan pilot layihə, pambıq istehsalı üçün iqliməsaslı ağıllı kənd təsərrüfatı təlimatlarının işlənib hazırlanmasına, Azərbaycan tədqiqatçıları və qabaqcıl fermerlərə iqliməsaslı ağıllı kənd təsərrüfatı təcrübələri üzrə təlimlərə və təsərrüfatda nümayiş etdirilən sınaqların tərtibinə yönəlib. 2022-ci ildə başlanmış və pambıq istehsalı üçün torpaq, qida maddələri və su idarəetməsi üzrə kənd təsərrüfatı təcrübələrində qabaqcıl təcrübələrin gücləndirilməsinə yönəlmiş növbəti layihənin məqsədi pambıq məhsuldarlığının yaxşılaşdırılmasına kömək etməkdir. Çünki Azərbaycan torpağı iqlim dəyişikliyinə və torpağın deqradasiyasına xüsusilə həssasdır. Ölkənin orta illik temperaturu 1991-ci ildən bəri 0,4 dərəcə Selsi yüksəlib. Yağıntılar azalıb, habelə daşqınlar, quraqlıqlar və ya istilik dalğaları kimi ekstremal hava hadisələri daha tez-tez baş verib. “Ümumilikdə, məhsuldarlığın 60 faizi torpağın qida maddələrinin strateji tətbiqi və su idarəetməsindən asılıdır,” FAO/AEBA-nın Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Birgə Mərkəzində torpaq alimi və layihədə texniki məsələlər üzrə mütəxəssis vəzifəsində çalışan Məhəmməd Zaman deyib. “Burada söhbət düzgün miqdarın düzgün şəkildə və doğru inkişaf mərhələsində istifadədən gedir.” İqliməsaslı ağıllı kənd təsərrüfatı təcrübələri torpağın sağlamlığını qoruyarkən gübrələrdən istifadənin optimallaşdırılması və kənd təsərrüfatı istehsalının səmərəliyinin artırılması ilə bağlı vacib məlumatların əldə edilməsi üçün izotop üsullarından istifadəni nəzərdə tutur. “Biz işə başlayanda Azərbaycanın torpaqları ciddi şəkildə deqradasiyaya uğramışdı, münbitlik çox zəif idi və buna görə də torpaq pambığın inkişafı üçün lazım olan bütün zəruri qidaları təmin etmək gücünə malik deyildi,” Zaman deyib. Bu problemi aradan qaldırmaq üçün AEBA mütəxəssisləri torpağın hazırlanması və ən yaxşı pambıq sortlarının seçilməsindən tutmuş pambıq tarlalarına qidalandırıcı maddələrin tətbiqi və suvarma, habelə alaq otları, zərərvericilər və xəstəliklərə qarşı mübarizənin təmin edilməsinədək nüvə və əlaqəli əkinçilik üsullarının tam paketini hazırlayıblar. “Pambıq super” sortundan istifadə etməklə yanaşı təkmilləşdirilmiş torpaq, qida maddələri və su idarəetməsi təcrübələrinin tətbiqi pambıq bizə məhsuldarlığı, keyfiyyəti və qazancı artırmaq imkanı verib,” - pilot layihədə iştirak edən azərbaycanlı fermer Səxavət Məmmədov bildirib. O, son iki ildə öz təsərrüfatında iqliməsaslı ağıllı kənd təsərrüfatı təcrübələrindən istifadə edir.   Alimlər stabil azot-15 izotopundan istifadə edərək, pambığın nə qədər azot gübrəsinə ehtiyacı olması və bitkinin gübrəni nə qədər effektiv qəbul etməsinə dair kəmiyyət məlumatlarını toplayırlar. (Foto: M. Zaman/AEBA) Nüvə və əlaqəli üsullar kənd təsərrüfatında məhsuldarlığı artırmaqla yanaşı kənd təsərrüfatı sistemlərinin iqlim dəyişikliyinə dözümlülüyünü artırır. Azərbaycanda tədqiqatçılar stabil izotop olan azot-15-in (N-15) olduğu üsuldan istifadə ediblər. Azot bitkilərin böyüməsi və fotosintezində mühüm rol oynayır. O, bitkilərin karbon qazını və günəş işığını bitki qidasına çevirir. Zaman deyir ki, torpaqda azot kimi qida maddələrinin çatışmazlığı aşağı və daha az qidalı məhsuldarlığa səbəb olur. Azot gübrələrinin həddindən artıq və ya düzgün tətbiq edilməməsi isə atmosferə istixana qazlarının atılmasına, eləcə də yerüstü və yeraltı suların çirklənməsinə səbəb olur. “İqlim dəyişikliyi və torpağın sürətli deqradasiyasına görə pambıqçılıq Azərbaycanda məhsuldarlığın ən çox azaldığı zəmilərdən biri olacağı gözlənilir,” Zaman deyib. “N-15-in istifadəsi kimi izotopik üsullar bu vəziyyətə uyğunlaşmağa, pambıqçılıq sektorunu daha rəqabətədavamlı etməyə, habelə məşğulluğu təmin etməyə və kənd əhalisinin rifahını yaxşılaşdırmağa kömək edə bilər”. Azərbaycan keçmişdə aparıcı pambıq istehsalçısı və ixracatçısı olub. 1980-ci illərdə 830 min tondan çox yığılan pambıq ölkə gəlirinin dörddə birini təmin edirdi. Lakin, 1990-cı illərdə azad bazara keçid və digər sənaye sahələrinin sürətli inkişafı pambıqçılığın Azərbaycan iqtisadiyyatında əsas rolunu itirməsinə səbəb olub və 2009-cu ildə istehsal rekord həddə - 31 min tona düşüb. Layihənin nəticəsi kənd təsərrüfatı məhsuldarlığının artırılmasında iqliməsaslı ağıllı təcrübələrin əhəmiyyətli potensialını göstərir. “Azərbaycanda 105 min hektar pambıq əkin sahələrinin olduğunu nəzərə alsaq, AEBA-nın iqliməsaslı ağıllı kənd təsərrüfatı təcrübələrinin 10 faizlik tətbiqi ilə pambıq istehsalını 31,5 min tondan 84 min tonadək artırmaq mümkündür. Bu, pambıq əkinçiliyi ilə bağlı adi təcrübələrlə müqayisədə 166 faiz artım deməkdir,” Zaman bildirib. “Layihə çərçivəsində iqliməsaslı ağıllı kənd təsərrüfatı təcrübələrini tətbiq etməklə müstəsna uğurun əldə olunması Azərbaycanda pambıq istehsalını əhəmiyyətli dərəcədə artırmaq və bununla da ölkə iqtisadiyyatına böyük töhfə vermək üçün ciddi bir göstəricidir və gələcək üçün böyük vədlər verir”.

Ailə daxilindəki münasibətlər dinamikasına təsir edən gender bərabərsizliklərini formalaşdıran amillərə dair birgə mülahizə yürütmək və müzakirə aparmaq məqsədilə atalar üçün etibarlı məkanın yaradılması Azərbaycanda həyata keçirilmiş “Atalar Məktəbi” layihəsinin ən mühüm nailiyyəti olmuşdur. “Əvvəlcə düşünürdüm ki, layihəyə məndən başqa qoşulan ata olmayacaq və layihə sadəcə baş tutmayacaq, çünki cəmiyyətimizdə dominant olan ənənəvi kişilik anlayışlarını nəzərə alsaq, Azərbaycan kişilərinin bu layihənin mövzusuna soyuq yanaşacağı qənaətində idim”, Bakı sakini, iki yaşlı oğul atası Orxan Nadirov deyir. Orxan və onun həyat yoldaşı ilk övladlarının gəlişini səbirsizliklə gözləyirdilər. Lakin hamiləliyin ilk üç aylıq müddətinin sonunda ailə uşağın irsi qan xəstəliyi olan talassemiya ilə doğulacağına dair dəhşətli bir xəbər aldı. Həkimlər hamiləliyin dayandırılmasını məsləhət görürdülər. “Ağır dilemma qarşısındaydıq, buna baxmayaraq həyat yoldaşım və mən övladımızı dünyaya gətirəcəyimizə dair birlikdə qərar verdik”, Orxan söyləyir. Şübhəsiz ki, gənc ailə etdiyi seçimin nəticələrinə dair kifayət qədər məlumatlı idi. “Biz elmi ədəbiyyatı araşdırmağa və oxşar xəstəlikləri olan uşaqlara sahib ailələrdə sağlam münasibətləri saxlamaq yönündə istiqamət verə biləcək məlumat mənbələri axtarmağa başladıq. Təsadüfən həyat yoldaşımın qarşısına atalar məktəblərinə dair elan çıxdı və mən bu təşəbbüsə qoşulmaq qərarına gəldim. Doğrudur, bu qərarımdan gözləntilərim o qədər də yüksək deyildi, çünki digər ataların onsuz da tədris prosesini vaxtından əvvəl dayandıracağı ilə bağlı şübhələrim var idi. Lakin bütün şübhələrimə baxmayaraq, cəhd etməyi daha üstün tutdum. Sanki bununla məsuliyyətli atalıq anlayışını dərindən araşdırmaq məqsədimə daha da yaxınlaşa bilərdim”, deyə Orxan əlavə edir. “Atalar Məktəbi” layihəsinə qoşulduqdan bir neçə ay sonra Orxan gözlədiklərindən daha çoxunu əldə edə bildiyini deyir: “Bu metodologiyanı bənzərsiz edən odur ki, başlıca diqqətin uşaqlara qayğı və qulluq işlərinə ataların cəlb edilməsi üzərində olmasına baxmayaraq, bizimlə paylaşılan məlumatların əslində hər iki valideynə aidiyyəti var. Odur ki, atalar məktəbində baş tutan hər sessiyanın xülasəsini evə qayıtdıqda həyat yoldaşımla bölüşürdüm, onun müvafiq mövzulara dair verdiyi rəy və həmin mövzuların bir çoxu üzərində birlikdə apardığımız mülahizələr vasitəsilə sözügedən məsələlərin dərinliklərinə varmaq imkanı qazanırdım”. Orxan “Atalar Məktəbi” layihəsindən bəhrələnən yeganə şəxs deyil. Avropa İttifaqının maliyyələşdirdiyi, BMT-nin Əhali Fondu və BMT-nin Qadınlar Təşkilatının birgə həyata keçirdiyi “Avropa İttifaqı Gender Bərabərliyi Naminə” (EU4GE) proqramının bir komponenti olan bu layihə Azərbaycanın üç bölgəsindən (Bakı, Gəncə və Qazax) ataları bir araya gətirməyə müvəffəq olub. Ümumilikdə 126 ata və ata olmağa hazırlaşan şəxs layihəyə qoşulub və atalar məktəblərində təşkil edilmiş sessiyalarda fəal iştirak ediblər. Orxanın “Atalar Məktəbi” layihəsinin ən çox bəyəndiyi xüsusiyyətlərindən biri də onun kimi düşünən ataların layihə bitdikdən sonra da məsuliyyətli atalıq anlayışının təbliğində fəal iştirak edə bilməsi imkanını əldə etmələridir. Ata olmağa hazırlaşan 28 yaşlı Sahil Əliyev Orxanın “Atalar Məktəbi” layihəsində tanış olduğu iştirakçılardan biridir. Atalar məktəbində iştirakdan əvvəl ənənəvi gender stereotiplərini dəstəkləyən Sahil layihəyə qoşulduqdan sonra gender bərabərliyinə əsaslanan münasibətlərə dair müxtəlif anlayışlarla yaxından tanış olmağa müvəffəq olub.   Sahil hesab edir ki, patriarxal qaydaların hakim olduğu cəmiyyətlərdə insanlar ayrı-seçkiliyin hökmranlıq etdiyi, ənənəvi sosial norma və vərdişlərin geniş vüsət aldığı mühitdə yaşamalı olurlar: “Ailədə, məktəbdə, işdə bizə kişilərin özlərini əsl kişi kimi aparmalı olduğunu öyrədirlər. Xatırlayıram, anam deyərdi ki, ailədə hər şeylə bağlı son söz, hətta haqlı olmadıqda belə, kişiyə məxsus olmalıdır”. Səkkiz həftə davam edən “Atalar Məktəbi” kursları ərzində layihənin ekspert və fasilitatorları tərəfindən Azərbaycanda gender əsaslı ayrı-seçkilik və zorakılıq mövzularında sessiyalar keçirilib. Paralel olaraq, sessiyalar zamanı iştirakçılar ailə planlanması və reproduktiv sağlamlıq, cinsi münasibətlər, hamiləliyin süni şəkildə dayandırılması, qadın qətlləri, qadınların iştirakçılığının aşağı səviyyədə olması və qadınların səlahiyyətləndirilməsinin üstünlükləri kimi mövzularla yaxından tanış olmaq imkanı əldə edib. Sahil bu sessiyaların hər birində fəal iştirak edib və indi o, əvvəllər heç zaman müzakirə etmədiyi mövzulara daha yaxşı bələd olduğunu hesab edir. “Tanımadığım insanlarla indiyədək heç zaman müzakirə etmədiyim mövzular – gender, ailə münasibətləri, cinsi münasibətlər barədə danışmağı öyrəndim. Açığı, indi etiraf etməliyəm ki, keçmiş partnyorumun qarşısında açılan bəzi imkanlardan yararlanmasına mane olmaqla, yaxud onun geyimi ilə bağlı bəzi məhdudiyyətlər qoymaqla zamanında ona qarşı zorakı davranmışam. Digər tərəfdən, atalar məktəbinin gender-əsaslı zorakılığa dair sessiyalarında iştirak edənədək bu cür rəftarın zorakılıq olduğunu heç dərk etməmişdim. Deməzdim ki, kurslarda iştirak etdiyim səkkiz həftə ərzində bütün bu stereotiplərdən tamamilə azad ola bilmişəm, lakin əvvəlki davranışımdan peşman olduğumu indi qətiyyətlə deyə bilərəm. Artıq əminəm ki, öyrəndiyim mövzular sayəsində indiki partnyorumla münasibətlərimi qarşılıqlı hörmət və empatiya duyğusu əsasında qurmaq üçün əlimdən gələni edəcəyəm”, deyə Sahil vurğulayır. “Atalar Məktəbi” layihəsinin daha bir fərqli cəhəti iştirakçıların fərqli təcrübəsi və səriştələrinə geniş yer verilməsi olmuşdur. “Layihə çərçivəsində sözügedən mövzulara müxtəlif prizmalardan yanaşma çox xoşuma gəlmişdi. Geridə qoyduğumuz səkkiz həftə ərzində nəinki gender məsələləri üzrə ekspertlərlə, həmçinin həkim, pediatr və psixoloqlarla yaxından ünsiyyət qurmaq imkanımız oldu”, Gəncə sakini, iki uşaq atası, layihənin bağlanış mərasimində rəmzi olaraq “İlin atası” mükafatına layiq görülmüş 32 yaşlı Fuad Vəliyev qeyd edir. Fuad ailədə gender bərabərliyinə rəvac vermək üçün məişət öhdəliklərinin bölüşdürülməsinin tərəfdarıdır. “Fikrimcə, məişət yükünü daşımaq və uşaqlara baxmaq vəzifələrinin həyat yoldaşımla bərabər bölüşdürülməsi istiqamətində göstərdiyim səylər sayəsində özümü məsuliyyətli ata və qayğıkeş həyat yoldaşı adlandıra bilərəm”, deyə o əlavə edir. Azərbaycanın üç bölgəsini əhatə edən “Atalar Məktəbi” layihəsi artıq başa çatıb və bu təşəbbüsün birbaşa nəticələrinin görünməsi üçün hələ müəyyən bir müddətin keçməsi lazımdır. Bununla belə, bu model ənənəvi patriarxal cəmiyyətlərdə Orxan, Sahil və digərlərinin kişilərin fəal və məsuliyyətli iştirakçılığı yolu ilə gender bərabərliyinə əsaslanan mühitə xas olan davranış və münasibətlərə rəvac verməklə və inklyuziv və sağlam ailə münasibətlərinə zəmin yaratmaqla qeyri-bərabər sosial normaları dəyişdirmək naminə bir araya gəlmələrinə şərait yaradan gələcəyə yönəlmiş strategiyanın bariz nümunəsini əks etdirir.

Azərbaycanın şimal-qərbi Samux rayonunda yaşayan 52 yaşlı fermer Olqa Babayeva öz icmasında tanınan iş qadınıdır. O, soğan, keşniş, şüyüd, turp, cəfəri və digər kənd təsərrüfatı məhsulları həmçinin müxtəlif tərəvəz toxumlarının istehsalçısı olmaqla yanaşı, qadınların əkinçiliklə məşğul olmasına böyük dəstəyi ilə də tanınır. Olqa, 30 ildən artıqdır ki əkinçiliklə yanaşı, kənd təsərrüfatı icmalarının qurulması  fəaliyyətlərində də fəal şəkildə iştirak edir. Hazırda 1400 üzvü olan “Bərəkət” tərəvəz toxumu kooperativinin rəhbəri kimi fəaliyyət göstərən Olqa, həmçinin toxumların çeşidlənməsi və qurudulması üçün laboratoriya sınaqlarını təmin edən Samux Toxum və Tərəvəz Korporasiyasının təsisçisidir. Bu gün korporasiya həm milli, həm də xarici bazarlarda toxum ixrac edir. “İlk dövrlərdə elə vəziyyətlərlə qarşılaşırdım ki, traktorçular sırf qadın olduğum üçün torpağımı becərməkdən imtina edirdilər və yaxud yerli qurumlara müraciətlər etdiyim zaman qadın olduğum üçün təsərrüfat sahəmə dair müraciətlərimə məhəl qoymurdular.” "Sizin yeriniz mətbəxdədir, kənd təsərrüfatı deyil" qadınların tez-tez eşitdiyi sözlərdəndir, deyə Olqa öz sözlərində deyir.   Onun sözlərinə görə, təsərrüfat həyatına gənc yaşlarından başlayan Olqa Babayeva yay tətilini valideynlərinə tərəvəz təsərrüfatında sahə işlərinə kömək etməklə keçirirdi. 1990-cı ildə Olqa, şəkər çuğunduru yetişdirmək üçün 10 hektar torpaq sahəsini icarəyə götürərək Füzuli kəndində ilk gənc qadın fermer kimi fəaliyyətə başladı. Hazırda 14 hektar sahədə təsərrüfatla məşğul olan Olqa təbəssümlə: “Bütün bunlar o qədər də asan deyildi” deyə hərbir kənd qadını ilə görüşündə vurğulayır. Ölkədə kənd qadınlarının fəaliyyət sahələrində səlahiyyətlərinin artırılmasının böyük potensialı mövcuddur. Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına görə, qadınların 77 faizi kənd yerlərində yaşayır, həmçinin kənd təsərrüfatı, meşə təsərrüfatı və balıqçılıqla məşğul olan qadın sahibkarların faizi kişi sahibkarlara nisbətən (32 faiz nisbətində 24 faiz) üstünlük təşkil edir. Bununla belə, qadınlar bir çox hallarda fəaliyyətləri zamanı əmək haqqı fərqi, iş yerlərinin bəzən qeyri-rəsmi olması və iş yükü (ev təsərrüfatı və peşəkar fəaliyyət) kimi bir sıra problemlərlə üzləşirlər. Statistik məlumatlara əsasən ümumilikdə qadınlar orta hesabla altı saat, kişilər isə iki saat ödənişsiz əmək fəaliyyəti göstərirlər. Bütün bunlarla yanaşı, sosial xidmətlərə çıxışın tam təmin olunmaması bir çox qadına öz potensialından tam istifadə etməyə mane olan səbələrdən biridir. “Ailəmə, azyaşlı oğlum və qızıma baxmaq, onların ehtiyaclarını təmin etmək üçün kənd təsərrüfatı fəaliyyəti ilə məşğul olmalı və dolanışığımızı mən təmin etməli idim. Bütün bu illər ərzində bu günkü günə gəlib çatmaq üçün mən əminliklə deyə bilərəmki bütün digər kişi fermerlərə nisbətən daha çox işləməli və öz zəhmətimlə bütün çətinliklərlə mübarizə aparmalı oldum. Bu gün artıq övladlarım yetkinlik yaşına çatıb, lakin çətinliklər hələ də öz mövcudluğunu qoruyur." Olqa qadınların kənd təsərrüfatında üzləşdiyi çətinlikləri addım-addım keçdiyi üçün bu maneələri aşmaqda artıq yetərincə təcrübəyə yiyələnib. Buna görə də BMT-nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatı (FAO) onun digər qadın fermerlərə məsləhət vermək, öz təcrübələrini bölüşmək üçün doğru nümunə olacağına əmin oldu. Bu məqsədlə Olqa, FAO-nun əkinçilik və biznesin idarə edilməsi üzrə bir neçə təlimində və təlimçilərin hazırlanması üçün seminarda iştirak edərək təsərrüfat və idarəçiliklə bağlı müxtəlif biliklərə yiyələndi. “Qadınların kənd təsərrüfatı istehsalı sahəsində fəaliyyətinin artmasına baxmayaraq, onlar adətən satış və marketinq sahəsində, mikro kreditlər və qeyri-maliyyə xidmətlərinə dair məlumata məhdud şəkildə çıxış əldə edirlər”, - “Qadınların iqtisadi gücünün artırılması vasitəsilə ərzaq təhlükəsizliyinin və kəndlərin dolanışıq şəraitinin yaxşılaşdırılması” layihəsi - üzrə aparıcı mütəxəssisi Flora Poladova qeyd edir. “Təkmilləşdirilmiş əkinçilik texnikası ilə onlar kommersiya təsərrüfatı ilə məşğul ola biləcəklər. Biznes, marketinq və liderlik bacarıqları vasitəsilə təsərrüfatlarının genişləndirilməsinə və gəlirlərini artırılmasına dəstək olmaq, əslində qadınların özünə inamını artıracaq və onların gördükləri işləri insanlara eşitdirəcək”. “BMT-nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatı (FAO) fermer qadınlar üçün dövlət və özəl xidmət təminatçıları arasında vasitəçi rol oynayır. Hazırda biz bu körpünü daha da güclü inşa etməyə çalışırıq ki, onlar pulsuz məsləhət xidmətləri, güzəştli kreditlər və digər xidmətlər haqqında birbaşa məlumat əldə edə bilsin”, - Flora Poladova əlavə edib. FAO - Azərbaycan Tərəfdaşlıq Proqramı çərçivəsində həyata keçirilən bu layihə kənd qadın qruplarına dəstək göstərir və artıq Azərbaycanın 20 rayonundan 100-dən çox qadın fermeri bir şəbəkədə toplayıb. Bu şəbəkənin bir üzvi kimi Olqa digər üzvlərlə asanlıqla əlaqə qurur və öz təcrübəsini onlarla bölüşə bilir. “Mən məmnunam ki bu layihə çərçivəsində fermer qadınlar müxtəlif dəstəklər əldə edir və öz təsərrüfatlarını, bilik və bacarıqlarını inkişaf etdirə bilirlər.” - Olqa Babayeva deyib. Bu layihə çərçivəsində BMT-nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatı (FAO) kənd təsərrüfatı sektorunda cari və gələcək addımları nəzərə alaraq, bu sahənin hər kəs üçün əlçatan olmasını Azərbaycan Hökuməti birgə həyata keçirir. BMT-nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatı (FAO), Azərbaycan Hökuməti ilə əməkdaşlıq edərək kənd qadınlarına meyvə ağaclarının və tərəvəzlərin becərilməsi, maldarlıq, quşçuluq və digər sahələrdə innovativ texnologiyalar vasitəsilə biliklərini və əkinçilik təcrübələrini təkmilləşdirmək üçün dəstək göstərir.

Bu gün, martın 2-də biz Azərbaycan Respublikasının Birləşmiş Millətlər Təşkilatına (BMT) üzv olmasının 30 illiyini qeyd edirik. 1992-ci ilin 2 mart tarixində BMT Baş Assambleyası Nyu-Yorkda keçirilən 46-cı sessiyasının 82-ci plenar iclasında qəbul etdiyi 46/230 saylı qətnamə ilə Azərbaycanı və digər səkkiz keçmiş sovet respublikasını BMT-yə yeni üzv kimi qəbul edib. Əslində, 1960-cı ildəki dekolonizasiyadan sonra 1992-ci il BMT-nin ən çox üzv qəbul etdiyi bir il oldu. Yeni müstəqil dövlət olaraq Azərbaycan 1990-cı illərin əvvəllərində baş verən münaqişə üzündən ağır çətinliklərlə üzləşmişdi. Məhz bu səbəbdən BMT ilə Azərbaycan arasında tərəfdaşlığın ilk illərində BMT-nin yardımı əsasən qaçqınların və məcburi köçkünlərin təcili ehtiyaclarını qarşılamaqdan ibarət idi. BMT-nin ixtisaslaşmış agentlikləri 600,000-dən çox məcburi köçkünü və 200,000 qaçqını qida, səhiyyə xidmətləri, sığınacaq və digər qeyri-ərzaq məhsulları ilə təmin etmişdi. Hökumətin, yerli icmaların və beynəlxalq tərəfdaşların birgə səyləri genişmiqyaslı yerdəyişmənin kütləvi aclıq və epidemiyalar kimi ən faciəvi nəticələrinin qarşısının alınmasında mühüm rol oynayıb. Növbəti illərdə isə BMT-nin dəstəyi münaqişədən sonrakı bərpa prosesləri və uzunmüddətli inkişaf ehtiyacları istiqamətində olub. Nisbətən qısa müddət ərzində Azərbaycan keçid iqtisadiyyatından yüksək insan inkişafı indeksinə malik yüksək orta gəlirli ölkəyə çevrilib. 1995-2019-cu illər arasında ölkənin İnsan İnkişafı İndeksinin göstəricisi 25,2% artaraq 0,604-dən 0,756-ya qədər yüksəlib. Bu dövrdə Azərbaycanda yoxsulluğun səviyyəsi 49,0%-dən 5%-ə enib, adambaşına düşən Ümumi Milli Gəlir isə təxminən 79,4% artıb. Son 30 ildə Azərbaycan iqtisadi artım və insan inkişafı baxımından nəzərəçarpacaq irəliləyiş əldə edib. BMT-Azərbaycan münasibətləri isə yardıma əsaslanan əməkdaşlıqdan tərəfdaşlığa əsaslanan əməkdaşlığa çevrilib. BMT-yə üzv olduqdan sonra Azərbaycan dayanıqlı inkişafa dair müştərək öhdəliyimizə öz töhfəsini verməklə bərabər, BMT Nizamnaməsində təsbit olunmuş prinsip və məqsədlərə uyğun olaraq hərtərəfli və geniş əhatəli gündəlikdə fəal iştirakını davam etdirib. Bu səylər qlobal səviyyədə də tanınıb və qəbul olunub – 155 üzv dövlət Azərbaycanın 2012-2013-cü illərdə BMT Təhlükəsizlik Şurasının qeyri-daimi üzvü seçilməsinə səs verib. COVID-19 pandemiyası dövründə Azərbaycan bir daha çoxtərəfliliyə sadiqliyini nümayiş etdirərək, məsuliyyətli tərəfdaş qismində pandemiya ilə mübarizə üzrə regional və qlobal səylərə töhfə verib. Qoşulmama Hərəkatının sədri kimi, Azərbaycan Respublikası COVID-19-a cavab olaraq BMT Baş Assambleyasının Xüsusi Sessiyasının keçirilməsi təşəbbüsü ilə çıxış etməklə bərabər, COVID-19-a qarşı qlobal təşəbbüslərə maliyyə dəstəyini ayırıb. Bundan əlavə, zəngin multikulturalizm və dini tolerantlıq ənənələrinə malik Azərbaycan son illərdə bir sıra yüksək səviyyəli tədbirlərə ev sahibliyi etməklə müxtəlif millətlər və xalqlar arasında mədəniyyətlərarası dialoqun və anlaşmanın genişləndirilməsi rolunu öz üzərinə götürüb. Əminəm ki, “Azərbaycan 2030: Sosial-iqtisadi inkişaf üzrə Milli Prioritetlər” strategiyasının tətbiqi ilə Azərbaycan özünü yüksək rifah cəmiyyətinə malik qabaqcıl iqtisadiyyata çevirmək istəklərini həyata keçirəcək. Birləşmiş Millətlər Təşkilatı Azərbaycanın Dayanıqlı İnkişaf Məqsədlərinə nail olmaq, daha yaxşı inkişaf etmək, eləcə də COVID-19 pandemiyası və son münaqişənin fəsadlarını aradan qaldırmaq səylərini dəstəkləməyə davam edəcək. Birləşmiş Millətlər Təşkilatı Azərbaycanın Dayanıqlı İnkişaf Məqsədlərinə nail olmaq, eləcə də gələcəkdə daha yaxşı inkişaf etmək və COVID-19 pandemiyasından və son münaqişədən sonra bərpa prosesi çərçivəsində səylərini dəstəkləməyə davam edəcək. 2021-ci ildə BMT-nin ölkə üzrə idarə heyəti və Azərbaycan Hökuməti 2021-2025-ci illər üçün BMT-nin Dayanıqlı İnkişaf üzrə Əməkdaşlığa dair Çərçivə (UNSDCF) sənədini imzalayıblar. Çərçivə sənədi tərəfdaşlıq üçün dörd prioritet sahəni müəyyən edir: həssaslığı azaldan və dayanıqlığı təmin edən inklüziv artım; dövlət və sosial xidmətlərin daha yaxşı göstərilməsi üçün daha güclü institutlar; ətraf mühitin mühafizəsi və iqlim dəyişikliyi ilə mübarizə; və qadın və qızların səlahiyyətlərini artıran və gender bərabərliyinə əsaslanan cəmiyyət. Bunların hər biri çox iddialı hədəfdir və onlara çatmaq üçün daha qətiyyətli tədbirlər və cəmiyyətin bütün təbəqələrinin səfərbərliyi tələb olunur. Rezident Əlaqələndirici kimi mən BMT ailəsinə rəhbərliyim çərçivəsində bu hədəfləri Dayanıqlı İnkişaf Məqsədlərinə doğru ölçülə bilən tərəqqiyə çevirmək üçün inteqrasiya olunmuş həllərin hazırlanması və həyata keçirilməsində Azərbaycan Hökuməti və xalqı ilə sıx əməkdaşlıq edəcəyəm. Biz Azərbaycana daha güclü, daha ədalətli və daha firavan cəmiyyət qurmağa kömək edə bilən və insanlara, sülhə, dayanıqlı həll yollarına, habelə ən həssas təbəqələrin ehtiyaclarına cavab verən təsisatlara sərmayə yatıran strategiyamızı davam etdirəcəyik.