İqliməsaslı ağıllı kənd təsərrüfatı Azərbaycanda pambıq məhsuldarlığını artırmaq vədini verir

İzotop üsulları Azərbaycan tədqiqatçıları və fermerlərinə torpağın sağlamlığını qorumaqla gübrələrdən istifadənin optimallaşdırılması və pambıq istehsalının səmərəliyinin artırılması ilə bağlı əsas məlumatları almağa kömək edir. (Foto: M. Zaman/AEBA)

Nüvə və əlaqəli üsullara əsaslanan iqliməsaslı ağıllı kənd təsərrüfatı təcrübələrini həyata keçirən Azərbaycan tədqiqatçıları və fermerlər Atom Enerjisi üzrə Beynəlxalq Agentlik (AEBA) və BMT-nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatının (FAO) dəstəklədiyi layihə çərçivəsində pambıq istehsalının məhsuldarlığını iki dəfədən çox artırmağa nail olublar. Kənd təsərrüfatı məhsuldarlığını dayanıqlı şəkildə artırmağın yollarını anladan iqliməsaslı ağıllı kənd təsərrüfatı təcrübələri ilə birlikdə “pambıq super” adlı yeni sortun istifadəsi sayəsində bu pilot layihə ölkədə məhsuldarlığı bir hektardan orta hesabla üç tondan səkkiz tona yüksəldib.

2021-ci ildə həyata keçirilən və AEBA-nın texniki əməkdaşlıq layihəsinin bir hissəsi olan pilot layihə, pambıq istehsalı üçün iqliməsaslı ağıllı kənd təsərrüfatı təlimatlarının işlənib hazırlanmasına, Azərbaycan tədqiqatçıları və qabaqcıl fermerlərə iqliməsaslı ağıllı kənd təsərrüfatı təcrübələri üzrə təlimlərə və təsərrüfatda nümayiş etdirilən sınaqların tərtibinə yönəlib. 2022-ci ildə başlanmış və pambıq istehsalı üçün torpaq, qida maddələri və su idarəetməsi üzrə kənd təsərrüfatı təcrübələrində qabaqcıl təcrübələrin gücləndirilməsinə yönəlmiş növbəti layihənin məqsədi pambıq məhsuldarlığının yaxşılaşdırılmasına kömək etməkdir. Çünki Azərbaycan torpağı iqlim dəyişikliyinə və torpağın deqradasiyasına xüsusilə həssasdır. Ölkənin orta illik temperaturu 1991-ci ildən bəri 0,4 dərəcə Selsi yüksəlib. Yağıntılar azalıb, habelə daşqınlar, quraqlıqlar və ya istilik dalğaları kimi ekstremal hava hadisələri daha tez-tez baş verib.

“Ümumilikdə, məhsuldarlığın 60 faizi torpağın qida maddələrinin strateji tətbiqi və su idarəetməsindən asılıdır,” FAO/AEBA-nın Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Birgə Mərkəzində torpaq alimi və layihədə texniki məsələlər üzrə mütəxəssis vəzifəsində çalışan Məhəmməd Zaman deyib. “Burada söhbət düzgün miqdarın düzgün şəkildə və doğru inkişaf mərhələsində istifadədən gedir.”

İqliməsaslı ağıllı kənd təsərrüfatı təcrübələri torpağın sağlamlığını qoruyarkən gübrələrdən istifadənin optimallaşdırılması və kənd təsərrüfatı istehsalının səmərəliyinin artırılması ilə bağlı vacib məlumatların əldə edilməsi üçün izotop üsullarından istifadəni nəzərdə tutur.

“Biz işə başlayanda Azərbaycanın torpaqları ciddi şəkildə deqradasiyaya uğramışdı, münbitlik çox zəif idi və buna görə də torpaq pambığın inkişafı üçün lazım olan bütün zəruri qidaları təmin etmək gücünə malik deyildi,” Zaman deyib. Bu problemi aradan qaldırmaq üçün AEBA mütəxəssisləri torpağın hazırlanması və ən yaxşı pambıq sortlarının seçilməsindən tutmuş pambıq tarlalarına qidalandırıcı maddələrin tətbiqi və suvarma, habelə alaq otları, zərərvericilər və xəstəliklərə qarşı mübarizənin təmin edilməsinədək nüvə və əlaqəli əkinçilik üsullarının tam paketini hazırlayıblar.

“Pambıq super” sortundan istifadə etməklə yanaşı təkmilləşdirilmiş torpaq, qida maddələri və su idarəetməsi təcrübələrinin tətbiqi pambıq bizə məhsuldarlığı, keyfiyyəti və qazancı artırmaq imkanı verib,” - pilot layihədə iştirak edən azərbaycanlı fermer Səxavət Məmmədov bildirib. O, son iki ildə öz təsərrüfatında iqliməsaslı ağıllı kənd təsərrüfatı təcrübələrindən istifadə edir.

Alimlər stabil azot-15 izotopundan istifadə edərək, pambığın nə qədər azot gübrəsinə ehtiyacı olması və bitkinin gübrəni nə qədər effektiv qəbul etməsinə dair kəmiyyət məlumatlarını toplayırlar. (Foto: M. Zaman/AEBA)

Nüvə və əlaqəli üsullar kənd təsərrüfatında məhsuldarlığı artırmaqla yanaşı kənd təsərrüfatı sistemlərinin iqlim dəyişikliyinə dözümlülüyünü artırır. Azərbaycanda tədqiqatçılar stabil izotop olan azot-15-in (N-15) olduğu üsuldan istifadə ediblər. Azot bitkilərin böyüməsi və fotosintezində mühüm rol oynayır. O, bitkilərin karbon qazını və günəş işığını bitki qidasına çevirir. Zaman deyir ki, torpaqda azot kimi qida maddələrinin çatışmazlığı aşağı və daha az qidalı məhsuldarlığa səbəb olur. Azot gübrələrinin həddindən artıq və ya düzgün tətbiq edilməməsi isə atmosferə istixana qazlarının atılmasına, eləcə də yerüstü və yeraltı suların çirklənməsinə səbəb olur.

“İqlim dəyişikliyi və torpağın sürətli deqradasiyasına görə pambıqçılıq Azərbaycanda məhsuldarlığın ən çox azaldığı zəmilərdən biri olacağı gözlənilir,” Zaman deyib. “N-15-in istifadəsi kimi izotopik üsullar bu vəziyyətə uyğunlaşmağa, pambıqçılıq sektorunu daha rəqabətədavamlı etməyə, habelə məşğulluğu təmin etməyə və kənd əhalisinin rifahını yaxşılaşdırmağa kömək edə bilər”.

Azərbaycan keçmişdə aparıcı pambıq istehsalçısı və ixracatçısı olub. 1980-ci illərdə 830 min tondan çox yığılan pambıq ölkə gəlirinin dörddə birini təmin edirdi. Lakin, 1990-cı illərdə azad bazara keçid və digər sənaye sahələrinin sürətli inkişafı pambıqçılığın Azərbaycan iqtisadiyyatında əsas rolunu itirməsinə səbəb olub və 2009-cu ildə istehsal rekord həddə - 31 min tona düşüb.

Layihənin nəticəsi kənd təsərrüfatı məhsuldarlığının artırılmasında iqliməsaslı ağıllı təcrübələrin əhəmiyyətli potensialını göstərir. “Azərbaycanda 105 min hektar pambıq əkin sahələrinin olduğunu nəzərə alsaq, AEBA-nın iqliməsaslı ağıllı kənd təsərrüfatı təcrübələrinin 10 faizlik tətbiqi ilə pambıq istehsalını 31,5 min tondan 84 min tonadək artırmaq mümkündür. Bu, pambıq əkinçiliyi ilə bağlı adi təcrübələrlə müqayisədə 166 faiz artım deməkdir,” Zaman bildirib. “Layihə çərçivəsində iqliməsaslı ağıllı kənd təsərrüfatı təcrübələrini tətbiq etməklə müstəsna uğurun əldə olunması Azərbaycanda pambıq istehsalını əhəmiyyətli dərəcədə artırmaq və bununla da ölkə iqtisadiyyatına böyük töhfə vermək üçün ciddi bir göstəricidir və gələcək üçün böyük vədlər verir”.