BMT-nin Azərbaycandakı Rezident Əlaqələndiricisi Qulam İshaqzainin "COVID-19 böhranı zamanı çoxtərəfliliyin müqəddəratı" adlı vebinarda çıxışı

Zati-aliləri!

Hörmətli iştirakçılar!

Bu gün "COVİD-19 böhranı zamanı çoxtərəfliliyin müqəddəratı" adlı vebinarda çıxış etməkdən məmnunluq duyuram və Azərbaycandakı beynəlxalq ictimaiyyət üzvlərini bu mühüm mövzunun müzakirəsi üçün bir araya gətirdiyinə görə Beynəlxalq Münasibətlərin Təhlili Mərkəzinə təşəkkürümü bildirmək istərdim.

Çoxtərəflilik uzun tarixə malik olsa da, əsas etibarilə II Dünya Müharibəsindən sonrakı dövrdə daha böyük aktuallıq qazanıb. Bu dövrdə əsasən ABŞ-ın rəhbərliyi ilə bir sıra çoxtərəfli təşkilatlar və sazişlər ərsəyə gəlib.

Çoxtərəflilik prinsipini ən güclü şəkildə əks etdirən təşkilat 1945-ci ildə təsis edilmiş Birləşmiş Millətlər Təşkilatıdır və ondan qısa müddət sonra isə bu gün pandemiya ilə mübarizənin ön sırasında yer alan Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı təsis edilib.

Regional əməkdaşlıq və maliyyə, ticarət və təhlükəsizlik məsələlərini tənzimləmək üçün yaradılmış digər çoxtərəfli institutlara Bretton institutları, Ümumdünya Ticarət Təşkilatı (ÜTT) və Şimali Atlantika Müqaviləsi Təşkilatı (NATO) daxildir.

Bundan əlavə, dünyada sülh, təhlükəsizlik və tərəqqi naminə beynəlxalq əməkdaşlıqla bağlı norma və standartları müəyyən etmək və bu əməkdaşlığı gücləndirmək üçün çoxsaylı çoxtərəfli sazişlər, konvensiyalar və protokollar hazırlanıb.  

Təkcə son on illər ərzində BMT-nin himayəsi altında üç mühüm çoxtərəfli saziş və müqavilə - nüvə silahlarının qadağan olunması haqqında saziş, Paris iqlim sazişi və 17 Dayanıqlı İnkişaf Məqsədini müəyyən edən 2030-cu il Gündəliyi imzalanıb.

II Dünya Müharibəsindən sonra xüsusilə yoxsulluğun və aclığın azaldılması, səhiyyə, təhsil, elm və texnologiyanın təkmilləşdirilməsi sahələrində beynəlxalq əməkdaşlıqla bağlı qazanılmış bir çox uğurları göstərə bilsək də, hazırda çoxtərəflilik getdikcə daha çox təzyiqlə üzləşir və yerini izolyasionizm, proteksionizm, populizm və müştərək problemlərimizə münasibətdə dağınıq reaksiyalara verir.

Bakıda keçirilmiş 7-ci Qlobal Forumda BMT-nin Baş Katibi Quterreş xatırlatdı ki, "dünyamız paradoksla üz-üzədir: problemlər bir-biri ilə getdikcə daha çox əlaqəli olsa da, onlara verilən reaksiyalar dağınıq haldadır. Ətraf mühitin üzləşdiyi təhlükələrdən və silahlı münaqişələrdən tutmuş, getdikcə artan bərabərsizlik və qeyri-tolerantlıq kimi problemlər fonunda çoxtərəfliliyə indi həmişəkindən daha çox ehtiyac duyulur."

Hazırkı COVİD-19 pandemiyası dövründə çoxtərəflilik üçün daha böyük zərurət yaranıb.

COVİD-19 II Dünya Müharibəsindən bəri üzləşdiyimiz ən böyük beynəlxalq çağırışdır və 75 il əvvəl BMT yaradılarkən onun təməlində dayanan beynəlxalq əməkdaşlıq prinsipi üçün real sınağa çevrilib.

COVİD-19 sərhədlər, sektorlar və nəsillər arası əməkdaşlıq zərurətini bir daha xatırladır. Bizim gördüyümüz cavab tədbirləri dünyanın nə qədər tez özünə gələcəyini, Dayanıqlı İnkişaf Məqsədlərinə nail olub-olmayacağımızı, iqlim böhranından tutmuş, pandemiyaya, bərabərsizliklərə, zorakılığın yeni formalarına və texnologiya və dünya əhalisindəki sürətli dəyişikliklərə qədər cari çağırışların öhdəsindən nə dərəcədə uğurla gələcəyimizi müəyyən edəcək.

Lakin məhz birgə fəaliyyətə ən çox ehtiyac duyduğumuz bir zamanda qlobal əməkdaşlığa göstərilən dəstək büdrəməkdədir. Bir çox ölkələrdə əhalinin ənənəvi institutlara inamı azalır və ölkələr arasında münasibətlər gərginləşir. Bu pandemiya dünya ölkələrini bir-birinə yaxınlaşdıracaqmı? Yoxsa daha böyük inamsızlığa yol açacaq? Qlobal dialoq və fəaliyyət hər zamankından daha zəruridir.

Bu gün xəstəliklərlə mübarizə qlobal əməkdaşlığın vacib olduğu yeganə sahə deyil. Qlobal əməkdaşlıq və institutlara tələbat narahatlıq doğuran bir çox təcili məsələlər, o cümlədən bəşəriyyətin səbəb olduğu iqlim dəyişikliyi ilə mübarizə, biomüxtəlifliyin qorunub saxlanması, havanın, torpağın və okeanların irimiqyaslı çirklənməsi ilə mübarizə və bərpa prosesi, internetdən adekvat istifadə və onun adekvat idarə olunması, nüvə silahlarının yayılmaması, məcburi kütləvi miqrasiyaların qarşısının alınması, zorakı münaqişələrin qarşısının alınması və ya dayandırılması kimi hər zaman mövcud olan çağırışdan qaynaqlanır. Bütün bu çağırışlar çox zaman bölünmə və inamsızlıqla müşayiət olunan, təşvişə düşmüş və hazırda qəfildən yeni bir pandemiyaya çevrilən yeni bir zoonoz xəstəliklə mübarizə aparan bir dünyada həllini gözləyir.

75 milyon nəfəri yoluxduran və 32 milyon nəfərin həyatına son qoyan İİV/QİÇS epidemiyası müddətində Qlobal Fondum yaradılması ilə nəticələnən qlobal əməkdaşlığa şahidlik etdik. Belə bir qlobal əməkdaşlıq görəcəyikmi?

Onlar virusun birbaşa təsirlərinə qarşı cavab tədbirləri gördü, hökumətlər bizim öz həyatımız boyu görmədiyimiz bir miqyasda köklü tədbirlər gördülər. Bəşəriyyətin yarıdan çoxu qapandı, sərhədlər bağlandı. Lakin virus sərhədlərə məhəl qoymadı, suverenlik tanımadı: yer kürəsindəki hər bir ölkə onun təsirinə məruz qaldı və indi isə pandemiyanın dağıdıcı sosial-iqtisadi təsirləri ilə mübarizə aparır.

BMT yenicə qlobal təşəbbüsə start verərək, hökumətləri böhrandan sonra özünə gəlmək üçün daha səmərəli bərpa tədbirləri görməyə, bu hadisədən ölkələrimizi bərabərlik və rifaha doğru yönləndirmək üçün fürsət kimi istifadə etməyə dəvət edib. Bunun baş verməsi üçün beynəlxalq həmrəylik heç vaxt bu qədər vacib olmayıb.

Bununla belə, biz hazırda izolyasionizm və parçalanma kimi təhlükəli bir meyl görürük və bunun ən sonuncusu ABŞ-ın Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatından çıxmaqla bağlı məyusedici qərarı olmuşdur. 

Heç kəs pandemiyanın cəmiyyətlərimiz üzərindəki uzunmüddətli fəsadlarını dəqiq proqnozlaşdıra bilməz. Biz bu fəsadların hamı üçün ən az ağrılı şəkildə olmasına nail ola bilərik, lakin bunun üçün birlikdə çalışmalıyıq. Biz, V-şəkilli bərpaya, sürətli, səmərəli və uzunmüddətli tərəqqiyə yol açan bir formada öz bacarıq və resurslarımızı birləşdirməliyik.

Gəlin, əməkdaşlığımızı şəbəkələndirək: qlobal və regional səviyyəli çoxtərəfli təşkilatları əhatə edək. Gəlin, həm də əməkdaşlığımızın inklüziv olmasını, vətəndaş cəmiyyəti və özəl sektorla qarşılıqlı əlaqəni təşviq etməsini təmin edək. Və gəlin, bu əməkdaşlığı dəyər yaratmasını, hökumətlərin beynəlxalq ekspert məsləhətləri və qabaqcıl təcrübələrdən yararlanmasına şərait yaratmasını təmin edək.

Bildiyiniz kimi, bu il BMT-nin 75 illiyinə təsadüf edir. Biz bu fürsətdən istifadə edərək, təşkilatın və daha ümumi desək, getdikcə milliyyətçi və populist xadimlər tərəfindən sarsıdılan və təzyiq edilən çoxtərəfliliyin gələcəyini təsəvvür etməyə başlayırıq.

Biz beynəlxalq əməkdaşlığın öz aktuallığını qorumasına və hədəflərinə çatmasına necə nail ola biləcəyimiz barədə söhbət aparırıq. Narahatlıq doğuran məsələləri öyrənmək və təklifləri eşitmək üçün BMT-nin Baş Katibi “UN75” təşəbbüsünə start verib. Bu təşəbbüs çərçivəsində qlobal çağırışlar və onların həll yolları ilə bağlı ictimai rəylər toplanılır. Bu, Azərbaycan dili də daxil olmaqla, 53 dildə təqdim edilən 1 dəqiqəlik sorğudur və sizi bu sorğuda iştirak etməyə dəvət edirəm. Bu nəticələr BMT-nin yaradılmasının 100-cü ildönümü - 2045-ci il üçün qlobal baxışın formalaşdırılmasına başlamaq üçün istifadə ediləcək.

Gəlin, 100-cü ildönümündə bu təşkilatın hələ 1945-ci ildəki təsis mətnində nəzərdə tutulan birlik və sülh dəyərlərini bayram edəcəyimizə ümid edək.

Təşəkkür edirəm!